12.04.2025

Waar zitten de spanningen?

Het onderdeel en het geheel: de interne tegenstellingen
De Tuin der Lusten is het beroemde 15e -eeuws drieluik geschilderd door Jeroen Bosch. Dit schilderij kan je zien in het Pradomuseum in Madrid. Tot op de dag van vandaag blijft het een intrigerend kunstwerk. Het schilderij zit boordenvol met symbolische en mysterieuze afbeeldingen, zoals vreemde dieren, hybride personen, brandende steden en buitenaardse landschappen. Op het eerste gezicht lijken al deze details los van elkaar te staan. Bij nader inzien zijn alle onderdelen met elkaar verbonden en maken ze het schilderij, zeggen kunsthistorici. Wat wilde Jeroen Bosch met het schilderij zeggen? Wijzen alle details naar eenzelfde boodschap van de schilder? De meningen van dezelfde kunsthistorici lopen uiteen. Maar moeten alle details naar eenzelfde boodschap wijzen? Kan Jeroen Bosch niet bedoeld of onbedoeld tegenstijdige beelden hebben gebruikt? Dat zou heel goed kunnen. In elke systeem, in elk geheel van je werk, van een school, systematische tegenstellingen en spanningen. Hoe krijg je daar zicht op? Door alle onderdelen van het geheel met elkaar te verbinden en te kijken welke onderdelen niet goed op elkaar aansluiten.

Het hele plaatje
Alle onderdelen van je werk zijn in de loop van de tijd op elkaar afgestemd om zo een goed functionerend geheel te krijgen. Maar er zijn altijd onderdelen die niet goed op elkaar zijn afgestemd, en die problemen veroorzaken, omdat onderdelen niet voldoende zijn meegegaan met de tijd. Door alle onderdelen in een groter geheel te plaatsen wordt dat duidelijk. Benader je het probleem als geïsoleerd dan bestaat het gevaar niet de oorzaak te achterhalen en met oplossingen te komen, die het probleem niet duurzaam gaat oplossen. Neem je alle onderdelen van het werk mee, dan biedt het beter zicht. Een overzicht op oplossingen, inclusief de tegenstellingen, spanningen, die horen erbij en ook zicht waar de eerste stap. Hoe krijg je dat overzicht?
Het activiteitensysteem, de driehoek die alle onderdelen van het werk in beeld brengt!
Het activiteitensyteem is een overzichtelijk model om alle onderdelen van je werk met elkaar te verbinden mogelijke tegenstellingen en tegenstrijdigheden op te lossen. Hieronder zie je voorbeeld van een leraar (het zou ook een leerling, klas, team, locatie of school kunnen zijn). De rode haken met pijlen geven aan waar tegenstellingen zitten tussen de onderdelen. In dit voorbeeld zou het kunnen zijn:
Tussen 1 (leraar) en 3 (leerlingen): de leraar ziet zichzelf als een ondersteuner, voelt zich verantwoordelijk, maar loopt tegen gebrekkige motivatie van leerlingen aan.
Tussen 2 (instrumenten) en 3 (leerling): de instrumenten passen niet goed bij de houding van leerlingen.
Tussen 1 (leraar) en 6 (ouders): de opstelling van ouders is anders dan voorheen, hoe daar goed mee om te gaan is niet duidelijk.

Elke leraar, afhankelijk van de onderwijscontext zal de driehoek op een eigen manier invullen.

Maar de driehoek lost mijn probleem niet op!
Dat klopt, de driehoek op zich niet. Het is een ‘driehoek’ en niet meer dan dat: een instrument op de problemen en vragen van je werk van een zekere  afstand te bekijken. Het model kan je helpen om onderbouwd de problemen op een rijtje te zetten in hun onderlinge relatie en vandaaruit een volgende, praktische, stap te zetten, op weg naar de oplossing of aanpak.
Willen we de Tuin der Lusten begrijpen dan kunnen alle afzonderlijke details helpen om de betekenis van het schilderij te begrijpen.

Samenvatting
1. Een geïsoleerd probleem, los van alle andere onderdelen van je werk, aanpakken is als eerste stap niet aan te raden, zonder het in een bredere context te plaatsen
2. Een model als het activiteitensysteem (de driehoek)(zie hierboven) biedt zicht op de brede context
3. Het activiteitensysteem is maak alle aspecten van het werk in samenhang zichtbaar. En ook op welke onderdelen het knelt, waar de problemen en tegenstellingen zitten.
4. Een ingevulde ‘driehoek’ geeft een onderbouwd basis voor het aanpakken van problemen
Te ondernemen stappen
Neem de driehoek over op een vel papier, vul het in, en probeer met een rood kruis aan te geven waar de tegenstellingen tussen onderdelen zitten. Je kunt het ook aan een collega laten zien. Als je feedback wilt, maak een foto van je driehoek, en mail deze naar jdevries@veranderlaboratorium.nl , dan kijk vrijblijvend even met je mee. We kunnen dan ook kijken hoe het activiteitensysteem zich verhoudt tot de eerdere stappen: de joys en frustrations en de historische analyse (de eerdere stappen van het veranderlaboratorium.nl).